روایتی از هویت و شرایط ایران امروز در نسبت با روندهای توسعه و نظم جهانی

انسان ایرانی و معمای زیستن در جهانی بین دو جهان

آنچه که امروزه بحث از کیستی یا هویت ایرانیان را بیش از پیش ضروری می­کند، «معمایِ بزرگِ زیستن در تاریخ معاصر» است. وضعیتی که از حدود ۱۵۰ سال پیش و در مواجهه با دنیای مدرن شروع شده و ساحات گوناگون زندگی ایرانیان را دست­خوش تغییر و تلاطم کرده و انسان ایرانی را با موقعیتی متضاد روبرو نموده است. این انسان از طرفی سودای رسیدن به قافله­ ی تمدن و ترقی بشری از نوع غربی ­اش را داشته و از سوی دیگر پای در سنت و تعلقات فرهنگی اش دارد. چنین وضعیتی موجبات زیستن در «جهانی بین دو جهان» را برای او رقم زده؛ به­ طوری که آشفتگی در نظر و بهم ریختگی در عمل را برای وی به همراه داشته است.

بلاتکلیفی گفتمانی

در طول یک و نیم قرن اخیر متفکران و صاحب نظران مختلف، بسته به نظام فکری و دستگاه معرفتی خود  هر کدام به نحوی برای برون رفت از این وضعیت نسخه­ای پیچیده ­اند. برخی سراپا غربی ­شدن را تجویز و برخی از لزوم بازگشت به تمدن باشکوه ایران باستان سخن گفته­ اند؛ برخی نیز به دنبال جمع بین دین و مدرنیته یا اسلام و غرب بوده ­اند. این بلاتکلیفی گفتمانی و ابهام نظری موجب شد که درک انسان ایرانی از خود و از دیگری ­اش محل پرسش قرار گیرد و چشم انداز آینده او قدری مبهم و تار گردد.

انقلاب اسلامی و ظهور ایده جدید

با ظهور انقلاب اسلامی ایده­ ی جدیدی به میدان آمد و افق­ های تازه ­ای گشوده شد. انقلاب اسلامی با قراردادن الهیاتِ دین­ محور به ­عنوان دالِ مرکزی گفتمان خود موفق شد دین را به ­عنوان یکی از اصلی ­ترین مؤلفه ­های هویتی، محور قرار دهد و اقوام مختلف ایرانی را ذیل یک چتر واحد گرد آورد و رؤیای ایرانیان و مسیر رسیدن به آن را در قالب گفتمان تمدن اسلامی پی­ریزی کند. گفتمانی که، نه از رهگذر غربی ­شدن و نه بازگشت به تمدن ایران باستان بلکه از طریق رجوع به دین و بازگشت به فطرت توحیدی مسیر رشد دنیوی و سعادت اخروی را ترسیم می‌کرد.

اهمیت شاخص­ ها و سنجه­ ها برای توصیف هویت و شرایط ایران امروز

اکنون با گذشت بیش از چهار دهه از عمر این انقلاب، صاحب نظران با «سنجه ­ها و شاخص ­های مختلف»، روایت­ های گوناگونی از وضعیت کنونی ایرانیان، موفقیت­ ها و ناکامی­ هایشان ارائه می­ دهند. برخی آن را در تحقق وعده ­هایش و در سیر حرکت تاریخی خود به ویژه در نسبت با روندهای توسعه و نظم جهانی، گامی موفق و روبه جلو ارزیابی کرده و برخی ناکام و روبه ­عقب توصیف می­کنند. اما آنچه در این میان مهم است این است که با نظر به کدامین شاخص ها و یا سنجه­ هایی می­توان روایت درستی از وضع موجود و درک صحیحی از الگوی مطلوب داشت؟ اگر تحقق تمدن اسلامی رؤیای ایرانیان و همان آرمان­شهر سازگار با عناصر هویتی آنان است آیا وقت آن نرسیده که برای دستیابی به روایتی دقیق و برداشتی صحیح از وضعیت گذشته، حال و آینده، شاخص­ های بومی متناسب با هویت تاریخی و هم­ سنخ با ایده آل پیش رو ترسیم شود؟ عدم دستیابی به این مهم عرصه را برای تشتت قرائت ­های نظری و درنتیجه نابسامانی عملی فراهم می­کند و موجب می شود هر کسی با متر و معیار خودش توصیفی از وضع موجود ارائه دهد.

که هستیم و به کدام سو می­رویم؟

بدیهی است که هیچ اجتماع یا تمدن بشری بدون داشتن تصویر درستی از خود، امکان شکل­ گیری ندارد، چه رسد به اینکه موفق شود انسجام اجتماعی خویش را حفظ، مشکلاتش را شناسایی و برنامه­ ریزی صحیحی برای حل و فصل آنها داشته باشد. تنها از رهگذر فهم عمیق از کیستی ایرانیان، ظرفیت‌ها و جهت‌گیری‌ها، آرمان­ها و آرزوهای‌شان است که می‌توان تصویر صحیحی از شرایط امروز ایران داشت، مشکلاتش را شناخت، به چرایی بودن آنها فکر کرد و به چگونگی برطرف شدنشان اندیشید؛ هم چنان که برای فهمِ ادراک عمومی جامعه از خود باید دریابیم مردم در طلب چه هستند و رویشان به کدامین سو است، چرا که هر کس در طلب چیزی است که با آن دارای سنخیت و هم­اهنگی است.

پرونده هویت ایران امروز

طراحی این دوره تلاشی است در جهت آشنایی با وضع کنونی ایرانیان و دعوت به اندیشیدن در باب آینده کشور. ما در تلاشیم تا بدانیم ایران چگونه می­تواند ایرانی شود که مردمانش دوستش دارند و با آن احساس یگانگی و سنخیت می­کنند. در این راستا اهداف ذیل را در طراحی این دوره پیگیری می کنیم:

1. روایتی واقعی از جامعه ایران، طلب­ ها و آرزوها، ظرفیت‌ها و جهت‌گیری‌هایش
2. بررسی رویکردهای مختلف در پاسخ به چیستی و کیستی ایرانیان
3. دستیابی به شاخص ها و سنجه های بومی برای توصیف و ارزیابی وضعیت جامعه ایرانی
4. رسیدن به الگو یا ایده­ای متناسب با هویت تاریخی ایرانیان در جهت نیل به آرمانشهر اسلامی- ایرانی