چرا به سراغ بازخوانی کتاب مکتب اسلام رفته‌ایم؟

وقتی نام شهید محمد‌باقر صدر(ره) به میان می‌آید، بی‌اختیار ذهنمان به سمت ” اقتصادنا ” و ” فلسفتنا “ می‌رود و شناخت چندانی از دیگر آثار این نابغه‌ی جهان تشیع در حافظه‌ی علمی ما یافت نمی‌شود، غافل از این‌که ایشان بعد از نگارش ” اقتصادنا ” و ” فلسفتنا ” متوجه ضرورتی جدید می‌شوند: «ما از آغاز، علی رغم استقبال بی‌نظیری که از مجموعه‌ی اقتصادنا و فلسفتنا شد، تا جایی که نسخه های چاپ شده کتاب فلسفتنا در طول تقریبا چند هفته به پایان رسید؛ به میزان تفاوت بین سطح عالی اندیشه اسلامی و واقعیت اندیشه‌ای که به طور عموم در جوامع‌مان وجود دارد پی بردیم. این تفاوت سطح به قدری است که بسیاری از مردم توان درک آن سطح عالی را مگر با بذل تلاشی زیاد ندارند. بنابراین لازم بود که حلقه های متوسطی که در طی آن خوانده به تدریج رشد کند و بتواند سطح عالی را نیز در یابد، نگاشته شود. این‌جا بود که اندیشه‌ی ” مکتب اسلام “ شکل گرفت، یعنی تلاشی در جهت ارائه اندیشه اسلامی در سطح آکادمیک و به مثابه حلقه‌هایی سلسله‌وار و در راستای کتاب های اقتصادنا و فلسفتنا.»

 مسأله ای که امروزه در جهان فکر انسانی را به خود مشغول کرده و عمیقاً به واقعیت زندگی او مربوط است مسأله نظام اجتماعی است که در ارائه درست ترین پاسخ از سؤال زیر خلاصه میشود: کدام نظام اجتماعی است که شایسته انسان است و او را در زندگی اجتماعی به سعادت میرساند؟ از آنجا که نظام اجتماعی در زندگی انسان اهمیت دارد و عمیقاً در کیان اجتماعی او تأثیر گذار است طبیعی است که از جایگاه مهمی برخوردار باشد و به دلیل پیچیدگی و راه‌حل‌های مختلفی که در جهت حل آن ارائه میشود منشأ خطراتی برای خود انسان باشد.

مسأله نظام اجتماعی ریشه در اعماق تاریخ بشریت دارد. از همان آغاز پیدایش زندگی اجتماعی و ظهور پدیده انسان اجتماعی در جمعی از افراد که مناسبات و روابط مشترکی آنها را گرد هم آورده بود، روبه رو شد؛ زیرا این روابط، به طور طبیعی به هدایت و سازماندهی نیازمندند و به میزانی که این سازماندهی با واقعیت انسان و مصالح او سازگاری داشته باشد پایداری و سعادت جامعه را تأمین می کند. این مسأله موجب شد انسان در میدان‌های فکری و سیاسی به جهادی طولانی و مبارزاتی با شیوه های گوناگون و مکتب‌های مختلف فکری بشری که در صدد طراحی نظام اجتماعی و مهندسی و پایه گذاری آن هستند وارد شود. این جهاد، جهادی جانکاه و همراه تیره روزی‌ها و بی‌عدالتی‌ها بود و آکنده از اشک‌ها و لبخندها و آمیخته از خوشبختی و بدبختی بود؛ تمام این‌ها به خاطر این بود که ناهمگونی و انحراف از وضع اجتماعی صحیح، در نظام‌های اجتماعی موج میزد و اگر در لحظاتی از تاریخ این سیاره بارقه‌هایی نمی‌‎تابید، قطعاً جامعه انسانی همواره در وضعی اسفبار بسر برده و در امواج متلاطم غوطه‌ور بود.

واقعیت این است که احساس انسان معاصر از این مشکل اجتماعی شدیدتر از احساس انسان به آن در تمامی دوران تاریخ گذشته است؛ چراکه انسان معاصر آگاهی بیشتری از نگرش خود نسبت به این مسأله و احساس بیشتری از پیچیدگی های آن دارد. انسان امروزی دریافته که خود، پدید آورنده این مشکل است و نظام اجتماعی از بالا بر او تحمیل نمی‌شود (آن گونه که قوانین طبیعی‌ای که بر روابط انسان و طبیعت حاکم‌اند بر او تحمیل می شوند)؛ برخلاف انسان گذشته که در بسیاری اوقات به نظام اجتماعی به این عنوان که گویی قانونی طبیعی است و در مقابل آن اختیار و قدرتی ندارد، می‌نگریسته است. و همان گونه که انسان نمی‌تواند قانون جاذبه زمین را تغییر دهد، نمی تواند روابط اجتماعی موجود را نیز تغییر دهد. بدیهی است که وقتی انسان باور کرد این روابط، یکی از مظاهر رفتاری است که خود او آن را انتخاب کرده است و اراده‌اش را در آن زمینه از دست نداده است، مشکل اجتماعی در او (در انسانی که همراه آن مشکل زندگی می‌کند) به جای تلخی تسلیم شدن، تلخی‌ای انقلابی خواهد نشاند.

از طرف دیگر انسان معاصر با تحول سترگ بی‌سابقه در زمینه تسلط طبیعت همراه است؛ این تسلط که به شکل وحشتناک و با جهش‌های عظیمی در حال گسترش است، مشکل نظام اجتماعی را پیچیده‌تر و خطرهای آن را دو چندان کرده است؛ زیرا این پیشرفت‌ها افق‌های جدید و سهمگینی را در مقابل انسان برای بهره‌برداری از طبیعت گشوده است و اهمیت نظام اجتماعی را چند برابر کرده است؛ چراکه تعیین سهم هر فرد از درآمدهای فراوانی که امروزه طبیعت با سخاوت در اختیار انسان قرار داده، متوقف بر آن است. انسان معاصر به مرور با استفاده از تجربیات گذشتگان، خبرگی گسترده‌تر و تسلط بیشتر و عمیق‌تری نسبت به تجربیات اجتماعی پیشینیان به دست می آورد و در پرتو این آگاهی‌ها به بررسی نظام اجتماعی می‌پردازد و طبیعی است که این خبرگی جدید، اثر زیادی در پیچیدگی مشکل نظام اجتماعی و تنوع آرا در حل و پاسخ به آن داشته باشد.

مخاطبین دوره

• عموم طلاب خصوصا علاقه‌مندان به مباحث الهیات اجتماعی و سیاسی و فلسفه فقه
• عموم دانشجویان خصوصا دانشجویان رشته‌های علوم اجتماعی و علوم سیاسی و الهیات اسلامی