سکولاریسم پلورالیستیک در کمین جامعه ایران

آیا جامعه ایران سکولار است؟ آیا سکولاریسم در جامعه ایران در حال تشدید است؟ این سوالات و پرسش های متعدد دیگری از این دست، پیشفرضی از معنای سکولاریسم را مدنظر دارند که پیش از پاسخ به آنها لازم است مشخص کنیم که کدام معنای از سکولاریسم را مدنظر دارند. آنچه به نظر میرسد جامعه ایران در کمین آن قرار گرفته است، بیش از هرچیز، سکولاریسم پلورالستیک است. نوعی از سکولاریسم که به تکثرات باور دامن میزند و شرایط باور به امر قدسی و ایمان ورزی را دشوار می سازد. در ادامه به بررسی مسئله سکولاریسم در جامعه ایران می پردازیم و ابعاد این مسئله را روشن میکنیم.

آنچه در ادامه می آید، اقتباسی است از درسگفتار علیه وضع سکولار، به تدریس حجت الاسلام دکتر حبیب الله بابایی در مدرسه تفکر و نوآوری نگاه.

آیا جامعه ایران مثل جوامع غربی دچار سکولاریسم پلورالیستیک شده است؟

تیلور به درستی از انباشتگی سکولاریسم در غرب خبر دارد و خوب می‌داند انطباق مفاهیم سکولاریسم و فرآیند آن بر جوامع شرقی که در وضعیت انباشت تاریخی ایمان قرار گرفته‌اند، ساده لوحانه است. از همین روی می‌گوید: سکولاریسم پلورالیستیک وضعیتی است که جوامع غربی با آن مواجه‌اند و برای جوامع اسلامی تاکنون رقبای معنوی، فکری و فلسفیِ جدی‌ای به وجود نیامده است که بتوانند شرایطی متکثر و متنوع رقم زده و دین را آرام آرام به حاشیه برانند. باوجود تمام اینها اما به‌نظر می‌رسد امروز جامعه ایران در کمین وضعیت متکثری قرار گرفته است که گزینه‌های معنوی، اعتقادی، هویتی و سبک زندگیِ متنوعی در آن وجود دارد و این شرایط می‌تواند روند حرکت جامعه را از وضعیت ایمانی به وضعیتی سکولار تبدیل کند.

بنابراین به نظر می‌رسد سکولاریسم به معنای سومی که گذشت، مسئله‌ی امروز جامعه ایران بوده و غفلت از آن می‌تواند آسیب‌های جدی‌ای داشته باشد. آسیبی که جامعه در کمین آن نیز قرار گرفته و آنچه درباره سکولاریسم در رسانه‌ی ملی و فضای آکادمیک ایران گفته می‌شود، هیچ ارتباطی با سکولاریسم پلورالیستیک نداشته و درکی از سکولاریسمی که در خیابان‌های ایران تجربه می‌شود یا نزدیک است که تجربه شود، ندارد. اما برای مقابله با فراگیری این سکولاریسم، ظرفیت‌های نهفته‌ی تاریخی‌ای وجود دارد که ایمان مردم ایران را به وضعیتی قدرتمند و پیچیده درآورده و از طرفی دیگر هم لایه‌مندی ایمان که در اندیشه اسلامی وجود دارد به آن کمک میکند تا اقشار متنوع را در لایه های مختلف ایمانی طبقه بندی کند و از این طریق با فرآیند سکولاریزاسیون در ایران مقابله ای هوشمندانه کند.

تعلیق جامعه‌ی ایران و راهی که باید بپیماییم!

به نظر میرسد که امروز گزینه های ما ایرانیان در زندگی متنوع شده و به نوعی از سکولارشدگی روان‌شناختی نزدیک شده ایم. یعنی شما با اینکه به لحاظ ذهنی قانع می‌شوید که مناسک دینی را انجام دهید اما وقتی به مقام عمل می‌رسید، با انبوهی از گزینه های متنوع دینی، معنوی، هویتی و غیره مواجه می‌شوید که از لحاظ روانی به شما اجازه نمی‌دهد با فراغت بال به انجام مناسک دینی مشغول شوید. آرام آرام با گسترش این گزینه های معنوی، هویتی و سبک زندگی، افراد نسبت به دین دچار تردید شده و آنرا خواسته و ناخواسته در حاشیه قرار می‌دهند.

از طرفی دیگر جامعه ایران نیز در نسبتی که با غرب پیدا کرده، به وضعیت سرگردانی دچار شده است و امروز هرچه سرگردانیِ جامعه بیشتر شود، نشان از سکولارشدگی مضاعف آن دارد. چند قرن است که غرب با تحولات پرشتابی که گرفته است، دچار تعلیق شده و جامعه ایران با تأسی به سکولاریسمِ غربی، خودش را از سنت تاریخی‌اش جدا ساخته و قسمت های سلبی سکولاریسم را در نفی سنت، دین و فرهنگ بومی فعال کرده است اما چون بخش‌های ایجابی سکولاریسم را فعال نکرده و نتوانسته است مبتنی بر ارزش های سکولار، جامعه خودش را بازسازی کند، در ساخت وضعیت اورجینالی از تمدن غرب ناکام مانده و به تعلیق دچار شده، تعلیقی که در تمنای رسیدن به سکولاریسمِ غربی‌ای داشت که خود ندایی جز تعلیق سرنمی‌داد. علت ناکامی‌های جامعه ایران در سکولاریزاسیون نیز به زمینه‌های اجتماعی، فرهنگی، قانونی و سیاسی ای برمی‌گردد که ریشه در تاریخ این سرزمین دارد.

اکنون به نظر می رسد برای تدبیر این سرگشتگی و آن تکثر گزینه‌ای، باید تمام ظرفیت‌های دینیِ اسلام و ظرفیت‌های تاریخی ایران فعال شود تا گونه های متکثری از زندگی توحیدی فعال شده و سنت‌های هویت بخشی ایرانی به فعلیت برسند تا در نتیجه حجم انبوهی از مردم بتوانند سبک‌های زندگی متنوعی را برگزیده و با حفظ هویت‌های متکثر خویش، دین‌دارانه زندگی کنند. به عنوان حسن ختام به دو مورد از ظرفیت‌های دینی در اسلام که قادر مقابله با سکولاریسم و تنوع بخشی و معناسازی برای انسان ایرانی هستند اشاره می‌کنیم:

فعال سازی تنوع توحیدی و مشروع

ذیل «طریق الی الله» ، «سُبُل» قرار گرفته است که کثرت را نشان می‌دهد، ما برای مقابله با سکولاریسم باید بتوانیم راه های متعدد، زبان های متنوع و گزینه های متکثر توحیدی را به صورت روشمند و متعبدانه به فقه و شریعت فعال سازیم. مثلا برای اثبات خداوند باید بتوانیم از انواع زبان های فلسفی، کلامی، عرفانی، هنری، علمی … بهره بگیریم.

فعال سازی ظرفیت های ایمان سازی عرفان اسلامی

مقصود نه آن جنبه‌های نظری و انتزاعیِ عرفان بلکه ابعاد عملی عرفانی است که می‌تواند با تقویت ابعاد روحی، اخلاقی و عملی، فرد را در مواجهه با الحاد تجهیز کند و آورده‌هایی به مراتب بیشتر از استدلال‌های عقلی برایش داشته باشد. مطالعات میدانی‌ای که در زمینه‌های مددکاری اجتماعی انجام شده، نشان می‌ده خانواده‌هایی که فرزندان معلول داشته یا در شرایط حاد و بحرانی هستند، استقبال بیشتری از ادبیات عرفانی در مقایسه با سایر ادبیات ها دارند و معمولا ادبیات عرفانی است که آنها را از باورهای سکولار حفظ می‌کند.

درسگفتار علیه وضع سکولار برای تبیین مسأله دین داری در جامعه ایران

• مردم دیگر مثل قدیم اهل رعایت احکام شرعی نیستند و دین داری آنها رو به افول است.
• انقلاب اسلامی دین داری و مقیاس آنرا ارتقاء داده است.
• دین داری امری فردی و فرهنگی است که ارتباطی با سیاست ندارد.

اینها بخشی از انواع گزاره های ضد و نقیضی بود که درباره دین داری و سکولاریسم در جامعه ایران مطرح میشود، باورهایی که در هر دو سر طیفش از عموم مردم تا نخبگان دانشگاهی وجود دارند و دلایل کم و بیش منطقی ای نیز برای یافته های خود می آورند.

با این وجود گاهی در این کشمکش ها فراموش میشود که اساسا دین داری و سکولاریسم به چه معناست. بنابراین باید پرسید که آیا برای سنجش وضعیت دین داری در جامعه ایران یک تعریف تک خطی و کلیشه شده از هرکدام کافی است؟

درسگفتار علیه وضع سکولار برای روشن تر ساختن ابعاد مورد غفلت در این منازعه طراحی شده و با مطالعه اثر چارلز تیلور به نام «عصر سکولار» به تبیین معنای جدیدی از سکولاریسم، واقعیت هایی که سکولاریسم برای جوامع سکولار رقم زده است و آیندۀ جهان از منظر باورهای دینی و سکولار پرداخته است. چارلز تیلور یک فیلسوف کانادایی کاتولیک است که درباره رابطه میان دین داری و سکولاریسم در جامعه غرب می‌اندیشد. او رویکردی پدیدارشناختی دارد و از نظریه پردازی فاصله گرفته. در نتیجه با مطالعه این کتاب میتوانید شناختی واقعی از غرب و سرانجام ایمانِ آن پیدا کنید، بدون آنکه نیاز باشد از دالان پر اصطلاح علوم اجتماعی و فلسفه رد شوید. باتوجه به اینکه تیلور یک کاتولیک دغدغه مند است و به دنبال ایجاد فضایی بیشتر برای کنشگری دین در سطوح مختلف اجتماعی است، یافته ها و پیشنهادات او میتواند افق هایی را در برابر دغدغه مندان مسأله ایمان در جامعه ایران بگشاید یا لااقل گمانه هایی برای حل مسأله دین و دین داری در جامعه ایران مطرح کند.

این درسگفتار که به استادی حجت الاسلام دکتر حبیب الله بابایی در ۸ جلسه برگزار شده، میتواند قدم اول اندیشه درباره نسبت میان دین داری و سکولاریسم در تاریخ بشر باشد. استاد بابایی در این جلسات با رویکرد تطبیقی‌ای که میان مسائل شرق و غرب دارد، شرح و تبیینی کاربردی از مهم ترین نظرات چارلز تیلور ارائه میدهد و شما را آماده برخی از پژوهش های کلیدی درباره تاریخ سکولاریسم و دین داری در جوامع شرق و غرب میکند.